Γιώργος Παπαϊωάννου: Εθισμοί και εξαρτήσεις Μια μάστιγα με υπόβαθρο

Η κοινωνιολογική προσέγγιση των πραγμάτων διεκδικεί για τον εαυτό της έναν αυξημένο θετικισμό, υπό την έννοια ότι αγωνιά και πασχίζει για τον εντοπισμό των αιτίων που τα προκαλούν!

Αυτή άλλωστε, πιστεύω, πως είναι και η καθαρή ουσία μίας επιστήμης!

Να παντρεύει την γνωστική γοητεία με την ωφελιμιστική ανακούφιση, που προσφέρει η απαλλαγή από προβλήματα. Προβλήματα που εντοπίσαμε την πηγή τους. Να βελτιώνει διαρκώς τις συνθήκες του κάθε περιβάλλοντός μας. Να μας προωθεί σε όλο και πιο εξελιγμένα επίπεδα δράσης και αυτοπροσδιορισμού. Ύπαρξης!!!

Η πρόθεση αλλά και το αντικείμενο της κοινωνικής επιστήμης είναι να κατανοήσει, μέσω της ερμηνείας, την δράση του υποκειμένου μέσα στο κοινωνικό όλο. Και να εξηγήσει έτσι, αιτιακά, την πορεία του και τα παραγόμενα αποτελέσματα.

Δράση είναι η υποκειμενική συμπεριφορά, όταν ο φορέας της πράξης της προσδίδει ένα νόημα (Weber). Όταν το νόημα που της προσδίδει ο φορέας λαμβάνει υπόψη και τους άλλους, τότε την λέμε κοινωνική δράση.

Η συγκεκριμένη δράση, στην οποία αναφέρομαι, δηλαδή οι διαφόρων ειδών εθισμοί και ειδικότερα αυτοί στις διάφορες ουσίες, είναι σχεδόν αυταπόδεικτο ότι συνιστούν ένα πρόβλημα. Ένα πρόβλημα με μία πρώτη ανάγνωση σκληρά ατομικό και προσωπικό, όμως στην ουσία του, τις προεκτάσεις του και τις συνέπειες του, βαθύτατα κοινωνικό.

Και αναφέρομαι ειδικότερα στους εθισμούς στην χρήση ουσιών γιατί πρόκειται για τους πιο αρχέγονους και μας συντροφεύουν απ’ την πρώτη στιγμή της ύπαρξης μας ως είδος.

Η δράση όμως, δεν είναι ένα αυτοκίνητο όπου κανείς πατάει φρένο και το σταματά. Ιδίως δε στην παρέκκλιση και ειδικότερα στις χρήσεις, κυριαρχεί η έννοια της απροσδιοριστίας!

Απροσδιοριστία με την έννοια ότι πρόκειται για αποτέλεσμα σύνδεσης πολλών αιτιοτήτων.

Η ιστορία της χρήσης των ψυχότροπων ουσιών πηγαίνει σε μεγάλο βάθος χρόνου. Χιλιάδων χρόνων!!!

Οι ινδιάνοι πεγιότ και η μεσκαλίνη, η περουβιανή κοινωνία και τα φύλλα κόκας, η προϊστορική Ευρώπη και τα μανιτάρια αμανίτα είναι κάποια απ’ τα δεκάδες παραδείγματα που μπορεί να αντλήσει κανείς απ’ την ανθρώπινη ιστορία και προϊστορία.

Και όταν αναφερόμαστε στην ψυχότροπη ουσία, εννοούμε το μέσο εκείνο που παρεμβαίνει και τροποποιεί την ψυχική διάθεση. Επηρεάζει την λειτουργία του εγκεφάλου με αποτέλεσμα να υπάρχουν μεταβολές στην αντίληψη, την διάθεση, την συνείδηση, την γνωστική λειτουργία και συμπεριφορά.

Θα τις συναντήσουμε στην ανθρώπινη ιστορία κυρίως ως ενθεογόνα (για σαμανικούς σκοπούς), σε τελετουργικές και πνευματικές εφαρμογές κάθε είδους, σε τελετουργικές θεραπείες, σε μαντείες μνήσεις, σε τελετές ενηλικίωσης και άλλων περασμάτων (τα περάσματα αυτού του είδους και οι αντίστοιχες τελετουργίες, που συνοδεύουν την κάθε μορφής κοινωνική κινητικότητα, υπάρχουν και σήμερα συνήθως κρυμμένα μέσα στην καθημερινή, καπιταλιστική, καταναλωτική πρακτική).

Θα τις συναντήσουμε επίσης σε στρατιωτικές και πολεμικές προετοιμασίες (για να είναι πιο ανεκτή και δικαιολογήσιμη η αποκτήνωση), αλλά και για ιατρική χρήση, για αναψυχή, για σκόπιμη αλλαγή συνείδησης.

Θα τις συναντήσουμε ως εργαλεία για την μελέτη ή την διεύρυνση του νου, ως εργαλεία θεραπευτικά, αναισθητικά, αναλγητικά.

Για τί πράγμα μιλάμε λοιπόν;

Μιλάμε για μία παγκόσμια παρόρμηση για την τροποποίηση της συνείδησης του ατόμου;

Η παρόρμηση για την τροποποίηση της συνείδησης του ανθρώπου είναι τόσο πρωτογενής όσο και η ανάγκη χορτασμού της πείνας και της δίψας ή της σεξουαλικής επιθυμίας;

Μάλλον δεν μιλάμε για μία καθαρά φυσική επιθυμία, αλλά για την πρόκληση μιας ‘’θείας εμπειρίας που μπορεί να μας μεταφέρει επάνω από την μοίρα μας και τις καθημερινές περιστάσεις της ζωής μας, προς μία ανώτερη μορφή της πραγματικότητας’’.

Για να αντιληφθούμε αλλιώς αλλιώς το περιβάλλον μας, τις συνθήκες της ύπαρξής μας ή για να μην αντιλαμβανόμαστε ό,τι μας συμβαίνει και μας καταδυναστεύει!

Μιλάμε λοιπόν για το ότι δεν μας αρέσει η πραγματικότητα!

Και την αρνούμαστε!

Την αρνούμαστε όμως σ’ ένα φαντασιακό επίπεδο, εικονικό, ψηφιακό θα έλεγε κανείς από τότε (πολύ παλιά) μέχρι σήμερα!

Την αρνούμαστε σίγουρα!

Την αλλάζουμε όμως;

Δεν την αλλάζουμε, γιατί το concept κάποια στιγμή τελειώνει και θα πρέπει να το επαναλάβουμε.

Όμως βρισκόμενοι στην καρδιά του τελευταίου σταδίου της ανθρώπινης αντιληπτικής εξέλιξης, ξέρουμε πολύ καλά ότι το μόνο που αλλάζει είναι οι λόγοι που μας κάνουν να θέλουμε να μεταφερθούμε αλλού.

Και είναι αυτό, πιο εύκολο;

Να αλλάξουμε την πραγματικότητα;

Όχι ισως. Εύκολο δεν είναι. Είναι όμως εφικτό. Και σίγουρα δεν είναι θανατηφόρο!

Θανατηφόρο βιολογικά και κοινωνικά.

Και το καλύτερο!

Δεν αφήνει τόσο ‘’χοντρές’’ αναπηρίες!

Και τώρα μιλάω πια και για τις ουσίες, και για το αλκοόλ και για το internet και για οτιδήποτε στο οποίο μπορείς να συνηθίσεις, χωρίς κανέναν ορθολογισμό ή έστω πάθος!

Γιατί όταν είναι το πάθος αυτό που σε κινητοποιεί δεν κυνηγάς, ούτε βολεύεσαι με ολογράμματα!

Με τι έχουμε να κάνουμε λοιπόν;

Αν και οι λόγοι που οδηγούν κάποιον στην εξάρτηση διαφέρουν, σε γενικές γραμμές, ο αυτοκαταστροφικός δρόμος του εθισμού είναι αποτέλεσμα καταρχήν της υποκειμενικής αίσθησης ότι δεν έχουμε τα απαραίτητα εφόδια να διαχειριστούμε τις καταστάσεις που βιώνουμε. Επίσης των επιδράσεων που δεχόμαστε από την οικογενειακή δομή, που θέτει τους κανόνες συμπεριφοράς. Αλλά κυρίως της ανάγκης για συμμόρφωση, με κοινωνικά πρότυπα, και της απόκτησης ταυτότητας, μέσω της ταύτισης με τις επιλογές της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας στην οποία επιθυμούμε να ανήκουμε.

Επίσης παράγοντες που συγκλίνουν στην παραγωγή του ίδιου αποτελέσματος ή το υποβοηθούν ή και το επιβοηθούν είναι: 

Η κρίση των αξιών (‘’κατολίσθηση’’ πως την ονόμαζε ο Μαξ Σέλερ) που οφείλεται στο ότι ζούμε σε μία εποχή παρακμής του κοινωνικού συστήματος. Μια εποχή παρακμής και μετάβασης, με αποτέλεσμα την ανασφάλεια, την αβεβαιότητα και την ανομία (Ντυρκέμ, Μέρτον) σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο. Αβεβαιότητα και ανομία, οι οποίες, μας αποπροσανατολίζουν ιδεολογικά και πολιτικά και μας δημιουργούν και αίσθηση πλήρους αδιεξόδου. 

Ο αλλοτριωτικός χαρακτήρας των ανθρωπίνων σχέσεων της εποχής μας. 

Η μείωση της προσωπικής επικοινωνίας.

Η αποπροσωποίηση και η εξατομίκευση. Το αποτέλεσμα είναι να δοκιμάζεται η ψυχική μας ισορροπία και να επιτείνεται το επικοινωνιακό μας αδιέξοδο. 

Η τεχνολογικο-επιστημονική επανάσταση, που διατείνεται ότι εξορθολογίζει την ζωή μας, ενώ στην πραγματικότητα χρησιμοποιείται βάρβαρα απ’ το ιδιωτικό κέρδος και όχι το συλλογικό όφελος. 

(Ο Φρόυντ ήδη είχε μιλήσει για ‘’δυσφορία στον πολιτισμό’’ χωρίς να εντοπίσει τα αίτια. Είχε παρατηρήσει από τότε μια νοσταλγική τάση επιστροφής σε κάποιο ειδυλιακό παρελθόν που δυστυχώς έντονα σημειώνεται και σήμερα.) 

Ο βαθιά ανταγωνιστικός και επιθετικός χαρακτήρας της σύγχρονης ζωής, που δεν μας δημιουργεί αισθήματα συμπάθειας. 

Τα δεδομένα πρότυπα ‘’επιτυχίας’’, που δεν μας αφήνουν περιθώρια να δημιουργήσουμε εσωτερικές στεθερές και να αναπτύξουμε την προσωπικότητά μας, αλλά εξαντλούν την όποια δραστηριότητά μας σε έναν αδιάκοπο αγώνα επιβίωσης, επικράτησης και προβολής.

Μια ιδιαίτερη αναφορά θα ήθελα να κάνω στον παράγοντα της νεολαίας, όπως αυτή εμφανίζεται στον ώριμο καπιταλισμό, και ιδιαίτερα μάλιστα των μεσαίων στρωμάτων.

Θα μπορούσαμε να μιλησουμε για άνοδο του ‘’συντελεστή ανευθυνοποίησης’’ (sic)

Πως γίνεται αυτό;

Στην εποχή μας η διάρκεια της φάσης της ενηλικίωσης είναι για λόγους σπουδών και γενικότερα εκπαίδευσης παρατεταμένη όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Το νεαρό άτομο παραμένει σε μία μετέωρη κατάσταση μεταξύ ανηλικότητας και ενηλικότητας για πολύ μεγαλύτερο διάστημα απ’ ότι συνέβαινε άλλοτε.

Το υπερπροστατευόμενο νεαρό άτομο, μαλθακοποιημένο και θεμελιακά ανίκανο για αυτοπειθάρχιση είναι ανέτοιμο και απροετοίμαστο να αντιμετωπίσει τις αναπόφευκτες, στη φάση της ένταξής του στην ευρεία κοινωνία, αντιξοότητες και αντιστάσεις, δεδομένου ότι εδώ λειτουργούν άλλα κριτήρια αποδοχής και δεν υπάρχει η αυτονόητη και χωρίς όρους αποδοχή της οικογένειας.

Τελικά η φυγή, ως διέξοδος, είναι το ‘’φυσικό’’ αποτέλεσμα μιας ΄τετοιας αγωγής και κοινωνικοποίησης. Είδος φυγής αποτελεί και η χρήση του ναρκωτικού, του αλκοόλ, του διαδικτύου. Φυγής όπως είπαμε από μία πραγματικότητα που εισπράττεται αρνητικά ή απειλητικά.

Γενικότερα:

Η ανοχή ως προς την χρήση

Η διαθεσιμότητα των ουσιών

Ο κοινωνικός αποκλεισμός και η αποξένωση

Η χρήση απ’ τους γονείς

Ο καταναλωτισμός

Η έλλειψη ή θολούρα στόχων

Η σχολική αποτυχία σε σταθερή βάση

Η έλλειψη ευκαιριών επαγγελματικής απασχόλησης

Το χαοτικό οικογενειακό περιβάλλον

Η βία, η παραμέληση, οι συγκρούσεις και η έλλειψη συναισθηματικών δεσμών στην οικογένεια αποτελούν όρους ολοκληρωτικής απώλειας νοήματος στην ζωή όταν συνδυαστούν με τυχαίες αρνητικές συγκυρίες.

Οπότε η καταφυγή σε εστίες εθισμού και εξάρτησης γίνεται ένα πολύ πιθανό ενδεχόμενο.

Η ίδια μας η καθημερινότητά, αν το παρατηρήσουμε, αποτελείται από ένα πλήθος συνηθειών, τελετουργιών, καταναγκασμών και τελικά εθισμών.

Αυτή η καθημερινότητα απαιτεί από εμάς να γίνουμε προγραμματισμένοι, εθισμένοι και εξαρτημένοι για να την διεκπεραιώσουμε. ‘’Να την βγάλουμε’’.

Όλα αυτά λοιπόν μπορεί να προκύπτουν και ως αποτέλεσμα του νευρωτικού τρόπου ζωής των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών – ως απάντηση στο στρεσς ή ως συμμόρφωση με κοινωνικά πρότυπα και νοοτροπίες.

Ειδικότερα για το διαδίκτυο να προσθέσουμε επιπλέον ότι.

Το παιχνίδι είναι η διέξοδος της πλεονάζουσας ενεργητικότητας που παράγει ο οργανισμός μας (Spencer). Και το παιχνίδι στο διαδίκτυο προσφέρεται με μεγάλη ποικιλία περιεχομένου και αντίστοιχου ενδιαφέροντος.

Το παιχνίδι εξυπηρετεί μία επανορθωτική λειτουργία που μας επιτρέπει να ανανεώσουμε τις δυνάμεις μας.

Η ντροπαλότητα και ο φόβος επικοινωνίας, η αναβλητικότητα και η συναισθηματική απόρριψη είναι κάποιοι λόγοι ακόμη!

Αυτά όλα πρέπει να ξέρουμε εμείς οι καλλιεργημένοι και θετικοί άνθρωποι. Οι άνθρωποι του κόσμου!

Με τον ίδιο τρόπο που ξέρουμε ότι όταν αστράφτει δεν φωτογραφίζει ο Δίας την Αφροδίτη (φλας).

Κακά τα ψέματα, η χρήση παράνομων ναρκωτικών δεν μπορεί να σταματήσει επαρκώς μέσω της ποινικοποίησης. Οι υπάρχουσες πολιτικές για τα ναρκωτικά έχουν αποτύχει στον σκοπό, στους στόχους τους για την αντιμετώπιση των προβλημάτων εγκληματικότητας, του εθισμού, της χρήσης από ανηλίκου, της παύσης της ροής, της πώλησης και χρήσης.

Τι κάνουμε λοιπόν;

Ένα κλειδί (ή ένα κόλπο αν θέλετε) είναι το να αντικαταστήσουμε τον εθισμό με μία νέα προοπτική ή νοοτροπία έξω και πάνω από την παγίδα της εξάρτησης. Και σ’ αυτό έχουμε την τύχη να μας βοηθά το εφόδιο της δημιουργικότητας. 

Η δημιουργικότητα έχει να κάνει με: 

Την φαντασία 

Την ευελιξία 

Την καινοτομία/πρωτοτυπία 

Τον αυθορμητισμό 

Το να μην φοβόμαστε να κάνουμε λάθος ή να αποτύχουμε 

Έτσι λοιπόν,

Δεν πολεμάμε τον εθισμό, αλλά λέμε ναι σε νέα πράγματα που παράγουν συναισθήματα και διευρύνουν την αντίληψη μας. 

Τολμάμε πράγματα που δεν θα επιλέγαμε, πράγματα που φοβόμασταν, σπάμε την ρουτίνα μας. Κι αυτό γιατί μπορεί όλα αυτά να μην συνάδουν με τον εθισμό ο οποίος θα ατονίσει από μόνος του. 

Η καινοτομία σε μία προβλέψιμη και προγραμματισμένη ζωή ανοίγει το εύρος της συνείδησης και της αντίληψης και μπορεί να μας απαλλάξει από στερεότυπα. 

Θα πρέπει επίσης να έχουμε υπόψη ότι η οπτική προς το πρόβλημα θα προσδώσει και την ανάλογη προοπτική για το σύστημα που θα χρειαστεί να οργανωθεί και να δράσει τόσο στην πρόληψη και την υποστήριξη όσο και στην επανένταξη. Η οπτική αυτή θα προσδιορίσει και τα αντανακλαστικά μας, την δυνατότητα παρέμβασης πριν η χρήση καταστεί κατάχρηση.

Η αντιμετώπιση του προβλήματος εξαρτάται και από το πώς το ορίζουμε. Είναι ψυχοκοινωνικό, βιολογικό φαινόμενο ή νόσος εγκεφαλική;

Προφανώς ο ορισμός του θα ορίσει και την στρατηγική της αντιμετώπισης του!

Θα ήθελα να αναφερθώ σε δύο ανακρίβειες.

Καταρχήν το ότι η εξάρτηση δεν θεραπεύεται είναι μύθος! Η θεραπεία είναι μία δυναμική παρέμβαση που θέλει χρόνο κι αν έχει και στιγμές κακές δεν σημαίνει ότι απέτυχε αλλά ότι αποκτά εμπειρίες ανατροφοδότησης της γνώσης προς βελτίωση της προσπάθειας.

Επιπλέον, το ότι η εξάρτηση αυτοπροκαλείται, ήδη δείξαμε, ότι είναι επίσης μύθος. Η κοινωνία με το πανίσχυρο πολιτικό της πλέγμα που επιβάλει στάσεις, συμπεριφορές, πρότυπα, ρόλους, ψευδείς ανάγκες δεν μπορεί να νίπτει τας χείρας της. Δεν μπορεί όλα αυτά τα αποδοτικά εργαλεία της να απουσιάζουν απ’ την εγκατάσταση της εξαρτητικής συμπεριφοράς ή της υποτροπής της.

Είναι λοιπόν απαραίτητο ένα σύνολο αλλαγών που θα βελτιώνει και θα κάνει πιο λειτουργικό το σύνολο της κοινωνικής ζωής του εξαρτημένου, παράλληλα με την διακοπή της χρήσης.

Η στράτευση πολλών και σημαντικών κοινωνικών πόρων για τον εξορθολογισμό των προσδοκιών από την θεραπευτική παρέμβαση αλλά και η επιβεβαίωσή της μέσα από μία αποτελεσματική κοινωνική επανένταξη για όλους!!!

Με ισότητα ευκαιριών και άρση κοινωνικού αποκλεισμού, καλύτερη προσέγγιση στην γεωγραφία των προβλημάτων και απαλλαγή απ’ τον μονόδρομο των υποκατάστατων.

Είναι εντυπωσιακό αλλά και αισιόδοξο το ότι η έρευνα που πραγματοποίησαν οι θεραπευτικές κοινότητες μαζί με την Ε.Σ.Δ.Υ.* δείχνει υψηλά επίπεδα αποτελέσματικότητας των θεραπευτικών προγραμμάτων των κοινοτήτων (ΚΕΘΕΑ). Οι 8 στους 10 που ολοκλήρωσαν το πρόγραμμά τους, πέντε 

χρόνια αργότερα μετά την θεραπευτική διαδικασία είναι πλήρως ενταγμένοι.

 *(Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας)